Related Articles
Dünyadaki düzensizliğin yükselişi ve ABD, Çin ve Rusya arasındaki askeri gerilimler de dahil olmak üzere gerilimlerin artmasıyla birlikte, emperyalizm kavramı hakkındaki tartışmaların sağlıklı bir şekilde yeniden canlandığına tanık oluyoruz.
Aşağıdaki metin, Claudio Katz’ın yeni kitabı The Crisis of the Imperial System’in (e-kitap, Jacobin, 2023) önsözüdür.
Claudio Katz’ın bu kitabı, ABD, Çin ve Rusya arasında artan küresel düzensizlik ve askeri çatışmalar da dahil olmak üzere tırmanan gerilimler bağlamında emperyalizm üzerine araştırmasını ele alıyor ve güncelliyor. Emperyalizmin yirmi birinci yüzyılda nasıl işlediğini analiz ettiği, ancak Lenin, Kautsky, Luxemburg, Hilferding ve Hobson tarafından analiz edilen klasik fenomenin kökenlerine kadar uzanan çalışmalarını kapsayan yapıtı Under the Empire of Capital (Sermaye İmparatorluğunun Egemenliği, Luxemburg Editions, 2011) ile bağlantılar kuruyor. Bu çalışmada Katz, yazarların tartışmalarını özetlerken parçalara ayırıyor ve her birindeki güncel olan ve olmayanı ayırt ediyor. Zaten bu çalışmada ve 50 Yıl Sonra Bağımlılık Teorisi’nde (Batalla de ideas, 2018), emperyalizm üzerine tarihsel tartışmayı çözümlemeye değil, Marksist bir perspektiften bugün bu kavramdan bahsetmenin ne ölçüde ve hangi anlamda geçerli olduğunu açıklamaya odaklanmıştır. Sorunlara bu şekilde yaklaşmak, sosyal bilimlerdeki ve özellikle Marksizm’deki merkezi tartışmaları dogmatizmden uzak ele almıştır. On yıldan biraz uzun bir süre önce, emperyalizm kavramının hala marjinal göründüğü zamanlardan farklı olarak, bugün, ABD’nin Rusya ve Çin’e karşı sürdürdüğü soğuk savaşın yanı sıra, jeopolitik tartışmaların büyük bir bölümünde yer alıyor, ancak birçok uluslararası analist tarafından hala sıklıkla ihmal ediliyor. O halde, emperyalizm hakkındaki tartışmaların sağlıklı bir şekilde yeniden canlanmasına tanık oluyoruz. Yazarın işaret ettiği gibi egemen güçler üstünlüklerini güç yoluyla sağladıklarını açıkça ortaya koymaktadır.
Eser, altı bölümden oluşan 22 alt başlığa ayrılmıştır. Birincisi, savaş sonrası dönemde yürürlükte olan ve Katz’ın klasik geçmişinden ayırt edilmesi gerektiğinde ısrar ettiği emperyal sistemi üç boyutta tanımlar. Ekonomik bir boyutta; çeperdeki kaynakların yağmalanması, siyasi bir boyutta; halk isyanlarına karşı savaşlar ve jeopolitik bir boyutta; farklı güçler arasındaki rekabeti analiz ediliyor. 20. yüzyılın ilk yarısını sarsan emperyalistler arası askeri çatışma senaryoları, son 75 yıldır tekrarlanmadı. Üçüncü Dünya Savaşı’nın tetiklenmemiş olması gerçeği dururken Katz’a göre, en azından yakın gelecekte bu olasılığı azaltacak çeşitli koşullar vardır. Yazarın vurguladığı kalıcı unsurlar arasında zor faktörü merkezi rolünü korumaya devam ediyor. Güçler arasında cepheden askeri çatışmaların olmaması, askeri harcamalarda bir azalma anlamına gelmedi, tam tersine. Gabriel Merino gibi analistler için melez ve parçalanmış bir dünya savaşının parçası olan çok sayıda askeri çatışmalar yaşanıyor. Tabii ki gelecekte küresel ölçekte bir askeri çatışma olasılığı da tamamen göz ardı edilemez.
Kitabın ikinci bölümünde (2, 3 ve 4. bölümler) Katz, günümüzün en çok tartışılan konularından birini; ABD’nin çöküşünü yorumluyor. Bu bölüm, ABD’nin başarısız emperyal toparlanmasını, Trump ve Biden tarafından teşvik edilen farklı stratejilerdeki başarısızlıklar ve bu ülkedeki iç çatlakları arttıran çöküş, üstünlük veya ulusötesileşme ile çağdaş emperyal belirsizlik arasındaki tartışmaları inceliyor. Yazar, diğer nedenlerin yanı sıra, öngörülerde bulunma konusunda ihtiyatlıdır, çünkü haklı olarak, önceden belirlenmiş yollar ya da değişmez eğilimler olmadığına, ancak diyalektik çelişkilerin çözümlerinin değişen güç dengeleriyle ve özellikle de toplumsal mücadeleyle ilgili olduğuna işaret eder. Katz, hegemonik veraset ve küresel imparatorluk teorilerinin doğrularını ve yanlışlarını analiz ederek, ABD tarafından yönlendirilen mevcut emperyal sistem ile İngiliz selefi arasındaki önemli farklılıkları gösteriyor. Sistemin nasıl işlediğini anlamak söz konusu olduğunda, Birleşik Krallık ve Fransa’daki gibi biçim değişikliğinden ibaret olan alter-emperyalizm vakalarının yanı sıra Avustralya, Kanada veya İsrail’in varlığıyla somutlaşan ortak emperyalizm varyantları analiz ediliyor.
Kitabın üçüncü bölümünde Katz, emperyal sistemin dışındaki yörüngede varlık gösteren güçlerin oldukça ayrıntılı bir haritasını sunmaya çalışıyor. Beş ayrı bölüm Çin’in incelenmesine ayrılmıştır: ABD ile rekabet (bunun eşitler arasında bir mücadele olmadığına işaret ederek), Asya devinin benzersiz durumu (ABD gibi emperyal bir güç değildir, ancak Küresel Güney’in bir parçası da değildir), İpek Yolu üzerinden ayrışma ve entegrasyon arasındaki asgari düzeyde uzlaşma ve çatışmalar, Çin’de hüküm süren ekonomik-sosyal ve politik sistemin karakteri (tekil bir siyasi rejimle tamamlanmamış kapitalist restorasyon) ve emperyal sistemin ana meydan okuyucusu içinde tartışmalı projeler. Eşitsiz ve birleşik kalkınma kavramına başvuran Katz, Asya devinin hoşgörülü görüşlerini eleştiriyor (“kapsayıcı bir küreselleşmeyi” teşvik etme olasılığına inanmıyor) ve gelişmiş bir ekonomi ve özellikle Latin Amerika ve Afrika ülkelerinin çok önemli bir alacaklısı olarak göstermekte olduğu dengesizliklere büyüteç tutuyor. Çok gelişmiş bir kapitalizme sahip, ancak tüm ekonomiye hakim olmayan, benzersiz bir uluslararası ekleme (üretken genişleme, ancak jeopolitik ihtiyatlılıkla) ve 1949 devriminden sonra elde edilen dönüşümlere dayanan son yıllarda hızlandırılmış bir gelişmeye izin veren ancak neoliberalizm ve finansallaşmanın olmadığı belirli özelliklerini unutmadan genel bir fotoğrafını çekiyor.
Bir sonrakini dört bölüme ayırıyor. Katz, burada küresel sahnedeki mevcut gerilimlerin diğer özgün kahramanı Rusya’ya ayırmıştır. Katz, diğer birçok analistin aksine, onu yapım aşamasında hegemonik olmayan bir imparatorluk olarak nitelendirmeyi tercih ediyor. Lenin’in mirasını, Sovyetler Birliği’nin çöküşünden bu yana süreklilikleri, yeniden yapılanmaları ve kopuşları tartışıyor ve yalnızca jeopolitik meselelerle ilgilenerek Moskova hükümetine iyi niyetli bir bakış açısına sahip olanların argümanlarını çürütüyor. Rusya, gözle görülür ekonomik zayıflıklardan ve temel olarak birincil malların (ve aynı zamanda silahlanmanın) ihracatına dayanan yarı çevresel bir uluslararası katılımdan mustariptir. Bununla birlikte, bu ekonomik zayıflık, askeri saldırıları da içeren çok aktif dış jeopolitik müdahalelerle çelişiyor. Rusya’nın Putin’in liderliğindeki mevcut politikaları hem Çarlık emperyal eyleminden hem de hiçbir zaman emperyalist olmayan Sovyet genişlemesinden farklıdır. Yazar, ABD ve NATO’nun önderlik ettiği emperyal sistemle yüzleşmenin ötesinde, Moskova’daki mevcut hükümetin, oligarşinin çıkarlarını destekleyen, şovenistler ve liberaller arasındaki gerilimleri dengeleyen ve solcu ifadelere saldıran politikalarla ilerici kamptan tamamen koptuğunu belirtiyor.
Beşinci bölüm, dört alt bölümden oluşuyor ve son yıllarda barut fıçısı olan bölgeyi analiz etmeye ayrılıyor: Orta Doğu. Alt-emperyalizm kategorisinden kurtularak Türkiye, İran ve Suudi Arabistan örnekleri analiz edilmektedir. İsrail’in ortak emperyal eylemi de tartışılıyor. Gezegenin bu bölgesinin yaşadığı trajedi, Amerikan iletişim aygıtının iddia ettiği gibi dini veya kültürel meselelerden değil, bu gücün üstünlüğü yeniden kazanma girişimlerinden kaynaklanmaktadır. Katz, Pentagon’un eylemlerinin petrolü kontrol etmek, isyanları bastırmak ve rakiplerini caydırmak olduğunu açıklıyor. Bununla birlikte, Afganistan, Irak, Libya ve Suriye’ye yapılan son saldırıların sonuçları Washington için olumsuzdur. Çin’in bölgedeki artan ekonomik varlığı, ABD’nin önceki on yıllarda kurabildiği ittifakları bozuyor.
Altıncı bölüm, tüm emperyal sistemin içinden geçtiği çatışmaların siyasi sonuçlarını ele alıyor. Bununla birlikte, ABD’nin Büyük Ortadoğu’daki yenilgileri, mutlaka halkın zaferi anlamına gelmez. Afganistan, Irak, Libya ve Suriye örnekleri, Maniheizm’den kaçınan bu yaklaşımın açık örneklerini sunmaktadır. Katz göre, halk mücadelelerinin kahramanlığının emperyal sistemle yüzleşirken nasıl çekildiğini analiz etmek esastır. Ne jeopolitik saflaşmaları mutlaklaştırmak, ne de tarafsızlığa düşmemek esastır. 20. ve 21. bölümler Ukrayna’daki savaşa, sorumlulukların sınırlandırılmasına, jeopolitik faktörlerin ve sınıf mücadelesinin ortak analizinin ve halkların kendi kaderini tayin hakkının önerilmesine ve aynı zamanda sol için uygun pozisyonların neler olabileceğine ayrılmıştır. Katz, Ukrayna halkının ulusal kendi kaderini tayin hakkını göz ardı eden Rus işgalini eleştiriyor ve aynı zamanda bunun NATO’nun emperyalist eylemlerinden ve doğu Ukrayna’daki Rus nüfusuna yönelik saldırı politikasından kaynaklandığını vurguluyor. Bu konumdan, savaşın neden olduğu insani trajediyi durdurmak için acil müzakerelerin yeniden başlatılması için uluslararası çağrılar yapılıyor.
Son bölümde Katz, tezlerini eleştirenlere, özellikle de mevcut konjonktürün analizini, Lenin’in bir asırdan fazla bir süre önce tanımladığına eşdeğermiş gibi ekonomist ve dogmatik bir bakış açısıyla savunanlara yanıt veriyor. Mevcut panoramada, emperyalizmler ve yarı-sömürgeler arasında karşıtlığın olduğunu ve eğer bir önceki dönemle aynı gösterilirse bunun anlaşılamayacağını söylüyor.
Bu kitap, Katz’ın günümüzün en önemli tartışmalarını Marksist bir perspektiften ele alan, ancak diğer düşünce akımlarının katkılarını ihmal etmeyen geniş külliyatının bir parçasıdır. Yazar her zaman, ele alınan sorunlarda uzman olmayanların bile kendilerini yönlendirmelerine izin veren sorunun kapsamlı durumlarını ortaya koyar. Bu kitapta da bu büyük başarılar tekrarlanmıştır. Katz, her temada farklı akımları ve pozisyonları düzenliyor ve sunuyor, onlarla hiç aynı fikirde olmasa bile onları çarpıtmamaya özen gösteriyor. Bu yaklaşım, alışılagelmiş dogmatizmlerden uzak, okuyucunun problem sistemlerini yeniden inşa etmesine, en güncel tartışmalar hakkında bilgi edinmesine ve hatta yazara ait olmayan sentezlere ulaşmasına olanak tanıyor. Ayrıca, bir öğretmen ve bir gazeteci olarak uzun yıllara dayanan tecrübesi sayesinde, uzman olmayan okuyucuya genellikle uzak ve anlaşılmaz görünen konuları ve sorunları basit ve didaktik bir şekilde sunuyor.
Bu çalışmanın özgül teması olan emperyal sistemin krizi, kapitalizmin ve mevcut dünya düzensizliğinin nereye gittiğini aydınlatmak açısından büyük ilgi görüyor. Çok kutuplu bir sistemde tomurcuklanan bir mutasyon var mı? Amerikan imparatorluğunun çöküşü tahmin edildiği kadar yaygın mı? 21. yüzyıl Çin hegemonyasının yüzyılı mı? Rusya emperyal bir güç mü? Peki ya alt-emperyalizmler? Küresel Güney var mı? Avrupa, Türkiye, İran, Irak, Suudi Arabistan, İsrail, Kanada veya Avustralya’nın rolü nedir? Geçen yüzyıldaki gibi başka bir dünya savaşı olabilir mi? Son yıllardaki silahlı çatışmaların doğası nedir? Büyük güçler arasındaki eğilimler ve çatışmalar nasıl değerlendirilebilir?
Katz, her konuda kendi sentezini açıkça ortaya koysa da, çoğu durumda ortaya atılan sorulara kesin bir cevap önermez. Belki de zaman zaman çelişkileri ve gizli gerilimleri açıklamak daha verimlidir. Yazar, tahminler karşısında temkinli davranıyor ve tahmin yapanları uyarıyor.
Katz, konuyla ilgili daha önceki çalışması Under the Empire of Capital’de (Sermaye İmparatorluğunun Egemenliği ) hem Leninist şemaların neredeyse hiç değişiklik yapmadan sürekliliğini öneren ortodoks vizyonlardan hem de emperyalizm sorununu göz ardı eden küreselci tezlerden uzaklaşmıştı. Her iki yaklaşımın da bugünün çelişkilerini anlamamıza izin vermediğini savunuyor. Lenin’in tanımladığı gibi bir bağlamda değiliz, ama ulus devletlerin pratik olarak çözüldüğü bir dünyada da değiliz. Sermaye küreselleşmeye doğru ilerliyor, ancak devlet arabuluculukları hala yürürlükte. Marksizm-Leninizm’in kurucularıyla tartışan Katz, yanlış olduğuna karar verdiği hipotezleri veya analizleri reddetmekte hiçbir sorun görmüyor. Ancak dogmatik bir yaklaşımın üstesinden gelmek, yazarın belirtiği eleştirel düşünme geleneğini canlı ve yararlı tutmak için temel bir bakış açısı sunmaktadır.
Katz, gündeme getirdiği tartışmaların çoğunda katı bir pozisyon almıyor. Ne Leninist ne de anti-Leninist ya da post-Leninist bir vizyona sahiptir. Sloganlarla değil, büyüteçleri gerilimlere, diyalektik çelişkilere tutmakla ilgileniyor. Hangisinin diğerine dayatılabileceği riskini almaktan ziyade, hiyerarşik olarak işleyen eğilimlerdeki farklılıkları görmeyi daha çok önemseyen biri. Ve bunun nedeni analizinde kilit bir faktör olan toplumsal mücadelenin dinamiklerinin imkansız değilse bile kolayca öngörülebilir olmamasıdır. Krizdeki emperyal sistem kendi ağırlığı altında ezilmeyecek, kaderi toplumsal mücadelelere bağlı olacaktır.
Bu kitap, mevcut küresel krizi anlamanın anahtarıdır. Katz, çağdaş emperyalizmin (emperyal sistem), savaş (şu anda emperyalistler arası savaşlar yok), ekonomik (sermayenin artan küreselleşmesi) ve siyasi (ABD’nin önderlik ettiği ortak kolektif yönetim) alanlarında klasik öncüllerinden belirgin bir şekilde farklıdır. 21. yüzyıldaki emperyal baskının çelişkilerinin geçen yüzyılınkilerle aynı olmadığı anlamına gelen bu değişikliklerin altını çizmek gerekir. Ortodoks Leninist yaklaşımlar bu değişiklikleri kaydetmezken, küreselciler mutasyonları abartıyor ve şu anda emperyalizm kavramını herhangi bir anlamıyla bir kenara atıyorlar. Katz’a göre, burjuva sınıfların bütünleşmesi yönünde bir eğilim var, ancak yerel dayanaklar ve ulusal devletlerin aracılığı olmadan küresel bir egemen sınıfın oluşumu tamamlanmış olmaktan çok uzak. Yeni çokuluslu örgütler (NATO, BM, DTÖ, IMF, G8, G20) geçmişte ulus devletlere özgün olan yetkileri emiyor, ancak onların yerini almıyor. Örneğin, askeri örgütlenme artık her devletin münhasır niteliği olmaktan çıkmıştır. Ancak ABD’nin tekil liderliğinde uyguladığı koordineli ve hiyerarşik bir küresel yönetim vardır.
ABD ile Çin ve Rusya arasında artan gerilimler, dönemin nitelendirilmesinin açıklığa kavuşturulmasını gerekli kılmaktadır. Jeopolitik analizler, halk sınıfları ve sol için temel bir yönelim olarak, odak noktasının her zaman anti-emperyalist mücadelelere destek olması gerektiğini göz ardı etmemelidir. O halde Katz’ın çalışması, emperyal sistemi yenmek isteyenlerin bakış açısından küresel düzensizliği anlamak için bir rehber olarak okunabilir.
İlgili makale
-Deniz Yılmaz, Teori ve Eylem, 27 Mart 2023
